Bản mệnh của lý thuyết -  Antoine Compacnon 

Trước đây vài năm, tại trường Đại học tổng hợp Columbia ở New York, tôi đã đặt tên cho xô-mi-nê của tôi là “Some Puzzles for Theory” (“Một vài chuyện nát óc đối với lí thuyết”). Quanh một cái bàn, chúng tôi đã đọc lại vài văn bản cơ sở của lí thuyết về văn chương, những văn bản coi như đã được xác nhận, và ta không còn phải bối rối lắm nữa khi đánh giá. Sau đó, ở Sorbonne, tôi đã dành một bài cho lí luận văn học. Lần này, trong một giảng đường đông đúc, tôi phải đọc một bài thuyết giảng, đĩnh đạc, mà vẫn không từ bỏ lối tiến hành một cách rắc rối. Kết quả của việc làm ấy thể hiện qua cuốn sách này, tôi xin cám ơn những sinh viên đã giúp tôi có thể thực hiện được điều đó.

Từ khi xuất bản cuốn Nền đệ tam cộng hoà của căn chương (1983), thường hay có những lời trách tôi là đã dừng lại khi cuộc tìm tòi trở thành thú vị: người ta chờ đoạn kết của câu chuyện, một nền Đệ tứ hoặc Đệ ngũ cộng hoà của văn chương. Làm sao kể lại được thời điểm lí thuyết đã kế tục lịch sử văn học, và những thời kì tiếp sau, mà không dính vào đó lịch sử trí tuệ của chính bản thân nó? Để dứt đứt mạch dẫn của học thuyết và trả lại sự sắc bén cho tranh luận, tôi đã chọn hình thức một cuốn sách khác, Năm nghịch lí của hiện đại (1989), mà cuốn này cũng kế tiếp cuốn đó. Tôi cám ơn Jea Lục Giribong, người đã giục tôi viết, cũng như Marc Escola Andre Guyaux, Patrizia Lombardo và Sylvie Thorel - Cailleteau, những người đã đọc lại cuốn sách.

Hai phác thảo của chương 2 đã xuất bản dưới các tên Ám dụ và môn Ngữ văn, trong Anna Dolfi và Carla Locatelli, NXB Retorica e interpretazione, Rome , Bulzoni, 1994, và Một vài nhận xét về phương pháp của những đoạn đối chiếu, Studi di letteratura francese, số 22, 1997, cũng như một số bản viết đầu tiên của chương 5, Đuổi phong cách ra ngoài cửa chính, nó sẽ vào bằng cửa sổ Văn học, số 105, tháng ba, 1997, và một đoạn của chương 7 Sainte - Beuve và chuẩn mực, Modern Language Notes, t . CX, 1995 . 

Đặng Anh Đào dịch

Là một trong những cuốn sách đặc biệt quan trọng trong tiến trình “nhìn lại lý thuyết”, cũng là một trong những điểm mốc đầu tiên của cuộc nhìn lại toàn diện di sản trào lưu lý thuyết văn học, Bản mệnh của lý thuyết của Antoine Compagnon có bảy trọng điểm: “Văn chương”, “Tác giả”, “Thế giới”, “Người đọc”, “Phong cách”, “Lịch sử” và “Giá trị”, mà ông xem là “những khái niệm cơ sở của văn chương […], những giả định của mọi diễn ngôn về văn chương, về mọi sự nghiên cứu văn chương […] mỗi khi ta bàn về một bài thơ, một tiểu thuyết, hoặc bất cứ một cuốn sách nào”. Quan điểm của Compagnon nằm ở chỗ: “Đích nhắm của lí thuyết quả là sự tháo chạy của cảm nhận thông thường”, và ông chỉ ra lịch sử phát triển của lý thuyết văn học hoàn toàn có thể được xem như là một cuộc đối đầu thường hằng, ở mọi cấp độ, với đủ loại chiến lược, giữa lý thuyết và “cảm nhận thông thường”, hay chính là “sự chống trả” lại lý thuyết mà Paul de Man từng nói đến, và chung cục, trước sự kinh ngạc của hàng bao nhiêu luận lý, lập luận và dẫn chứng rút ra từ nhiều thế kỷ, cái “cảm nhận thông thường” này vẫn “ngóc đầu dậy”, vẫn sống dai dẳng, vẫn thể hiện một sức sống tuyệt vời. Một ví dụ mà ông đưa ra là mặc cho lý thuyết văn học có khẳng định thuyết phục đến như thế nào về “cái chết của tác giả”, với những cái tên vô cùng uy tín (Roland Barthes, rồi Michel Foucault và nhiều người khác), thì thể loại tiểu sử vẫn cứ thản nhiên phát triển như vũ bão trên thị trường sách các nước phương Tây. Có điều này là bởi “văn chương không hoàn toàn có thể lí thuyết hóa được”(ông đưa ra một so sánh: “giống như ở các tín đồ công giáo, khi nào thấy phù hợp với mình, thì họ làm ngơ trước những điều đức giáo hoàng răn dạy về tình dục”)

Nhị Linh - Nhìn lại lý thuyết