Chính sách các số lớn – Lịch sử lí tính thống kê - Alain Desrosières

Tác giả: Alain Desrosières (1940-2013), cựu sinh viên Trường Bách Khoa Paris, chuyên gia của Viện quốc gia thống kê và nghiên cứu kinh tế (INSEE / Tổng cục thống kê Pháp), nhà xã hội học và sử gia thống kê học, thành viên của Trung tâm Alexandre Koyré (CNRS-EHESS / Trung tâm nghiên cứu khoa học - Trường Cao học các khoa học xã hội) về lịch sử các khoa học, nổi danh trong cộng đồng khoa học với tác phẩm được dịch ra nhiều thứ tiếng : Chính sách các số lớn. Lịch sử của lí tính thống kê (1993). 

Tác phẩm

Tác phẩm xuất sắc này, mà lần xuất bản đầu tiên năm 1993 được nồng nhiệt đón nhận, tập hợp nhiều lĩnh vực cho tới lúc bấy giờ chưa được nối kết với nhau : lịch sử khoa học và lịch sử chính trị. Sách tái hiện lịch sử của Nhà nước, của các thống kê, của các cơ quan thống kê lẫn lịch sử của sự mô hình hóa nền kinh tế, tất cả các lĩnh vực này vốn chỉ chậm chạp sáp lại gần nhau.

Bằng cách tái hiện lại những dè dặt, ngẫu nhiên và tranh luận xác định “lí tính thống kê”, sách này không chỉ dành riêng cho các nhà lịch sử về khoa học, các nhà kinh tế, các chuyên gia về khoa học chính trị nhưng còn muốn mở ra một cuộc thảo luận với công chúng rộng rãi được/bị các thiết bị thống kê này thăm dò. 

Mục lục

Lời nhà xuất bản 

Lời tựa 

Lời người dịch 

Dẫn nhập: Lấy sự vật làm điểm tựa

Một cái nhìn nhân học về các khoa học 

Mô tả và ra quyết định 

Làm những việc đứng vững  2

Hai kiểu nghiên cứu lịch sử 

1. Tỉnh trưởng và nhà hình học

2. Quan tòa và nhà thiên văn

3. Trung bình và tính hiện thực của các đại lượng tổng gộp

4. Tương quan và tính hiện thực của các nguyên nhân

5. Thống kê và Nhà nước: trường hợp của Pháp và Anh

6. Thống kê và Nhà nước: trường hợp của Đức và Hoa Kì

7. Bộ phận vì cái toàn thể: chuyên khảo hay điều tra chọn mẫu

8. Phân loại và mã hóa

9. Mô hình hóa và điều chỉnh

Kết luận: Bàn luận điều không thể bàn

Thư mục 

Thư mục bổ sung (1993-2000)

Lời bạt: Làm thế nào viết một quyển sách đứng vững được? 

Bảng tra cứu theo tên tác giả 

Phụ lục 1: Có thể tin tưởng các cuộc điều ra chọn mẫu không?  i

Phụ lục 2: Các cuộc khủng hoảng kinh tế và thống kê, từ 1880 đến 2010  ix

Phụ lục 3: Lịch sử hóa hành động công: Nhà nước, thị trường và thống kê  xxi

Phụ lục 4: Là ông Thiện hay ông Ác?
Vai trò của con số trong việc cai quản của Nhà nước tân tự do  xliii

Phụ lục 5: Thống kê, công cụ giải phóng hay công cụ quyền lực  lxxv

Phụ lục 6: Ba hình thức kháng cự thống kê: Say, Cournot, Walras  xciii

Phụ lục 7: Các nguyên tắc cơ bản của thống kê chính thức  cxv

Phụ lục 8: Tuyên bố của Viện thống kê quốc tế về đạo đức nghề nghiệp  cxix

LỜI GIỚI THIỆU CỦA DỊCH GIẢ CHO LẦN TÁI BẢN CUỐN CHÍNH SÁCH CÁC SỐ LỚN

Nguyễn Đôn Phước

Chính sách các số lớn được xuất bản lần đầu năm 1993, và nhanh chóng được dịch sang tiếng Anh (1998, Nxb Đại học Harvard), Tây Ban Nha (2004), Hi Lạp (2005) và Đức (2005, Nxb Springer-Verlag). Bản dịch tiếng Việt này dịch từ nguyên tác tiếng Pháp lần tái bản năm 2000. Tác giả Chính sách các số lớn, Alain Desrosières (1940-2013), được người học trò là Emmanuel Didier, trong lời đề dẫn cuốn sách cuối cùng của ông (Prouver et gouverner, une analyse politique des statistiques publiques, Nxb La Découverte, 2014) giới thiệu là “một nhân vật trung tâm thuộc thế hệ những nhà trí thức Pháp tiếp nối thế hệ của những Bourdieu, Deleuze hay Foucault, mà tầm quan trọng được thế giới thừa nhận kể từ những năm 2000. Tác phẩm kinh điển này tập trung vào khoảng thời gian từ thế kỉ XVII đến giữa thế kỉ XX. Hai mươi năm cuối trong sự nghiệp của mình, tác giả tiếp tục đào sâu, phát triển quan niệm về một “xã hội học lịch sử của sự lượng hóa” và “cai quản bằng con số” (tiểu tựa của hai quyển sách khác của ông) nên chúng tôi bổ sung, trong năm phụ lục, một số bài tiêu biểu ông viết về giai đoạn đương đại, trình bày tóm tắt những kết quả nghiên cứu mới nhất - chúng thường hướng đến đối tượng đại chúng của ông. Có lẽ bạn đọc nên làm quen dần với tư tưởng và cách tiếp cận của Desrosières qua các phụ lục này, trước khi đọc tác phẩm chính làm nên tên tuổi của tác giả.

Đôi dòng giới thiệu trên có thể gây hiểu lầm rằng tác giả Chính sách các số lớn là một nhà hàn lâm thuần túy, nhưng toàn bộ sự nghiệp của ông, diễn ra chủ yếu và gắn liền với một định chế là Tổng cục thống kê Pháp (INSEE), cho thấy ông trước hết là một nhà thực tiễn. Năm 1960, trúng tuyển đồng thời cả hai “lò” đào tạo giới tinh hoa Pháp là Trường Sư phạm phố Ulm và Trường Bách Khoa, ông đã chọn trở thành kĩ sư và khi tốt nghiệp chọn tiếp Trường quốc gia thống kê và quản lí kinh tế (ENSAE), nơi đào tạo các chuyên gia cho INSEE, vì đây là một trong những “trường ứng dụng” (école d’application) của Trường Bách Khoa dành một thời lượng quan trọng để giảng dạy các khoa học xã hội. Mối quan tâm đến những vấn đề xã hội ngay từ những năm tháng trai trẻ qua việc lựa chọn ngành nghề còn được ông thể hiện trong suốt sự nghiệp phong phú của mình. Một trong những công thức ông thường vừa cười vừa chứng minh là: “Toán học = tra tấn”. Không phải do việc thực hành toán học khiến ông đau đớn, mà đúng hơn là ngược lại vì ông giỏi toán. Công thức trên được ông triển khai như sau: “Toán học = Trường Bách Khoa = Quân đội và Nhà nước Pháp = chiến tranh Algérie = tra tấn.Trước sự chuyển động của xã hội Pháp sau hai cuộc chiến tranh thuộc địa, ông cảnh giác với chính trị, không tham gia chính đảng nào và trong chuyên môn lần lượt làm việc trong nhiều lĩnh vực khác nhau, từ hệ thống tài khoản quốc gia (trong đó có cả việc “bếp núc” của mục “Dentèles và guipures”, tức là rèm), các dữ liệu xã hội cho đến việc điều phối để hài hòa hóa thống kê cho một châu Âu mở rộng trong những năm 1990.  

Chính từ kinh nghiệm thực tiễn này, ông từ chối xử lí thống kê như một “nguyên vật liệu” sẵn có cho những lĩnh vực sử dụng khác nhau và rút ra kết luận là “không thể tách rời những cách tư duy về xã hội với những cách quản lí và lượng hóa xã hội”. Việc phổ biến thông tin lượng hóa chỉ xác đáng khi đi kèm với suy tưởng về những điều kiện xã hội và kĩ thuật của việc sản sinh ra các con số. Trong tác phẩm đầu tay, viết chung với Laurent Thévenot năm 1979, có tựa là Các tầng lớp xã hội-nghề nghiệp, tiếp thu “đòi hỏi tính phản tư” của xã hội học phê phán (Pierre Bourdieu, mà ông đã thụ giáo ở ENSAE, khuyến khích các nhà thống kê trẻ dùng chính ngay các phạm trù thống kê làm đối tượng nghiên cứu, thường dùng ẩn dụ của Wittgenstein là phải gỡ cặp kính ra khỏi mắt mới có thể quan sát cái kính). Cuốn sách này là kết quả của việc làm mới lại danh mục các nhóm xã hội-nghề nghiệp được INSEE sử dụng từ sau Thế chiến thứ hai nhằm phản ánh những thay đổi trong xã hội Pháp. Tìm hiểu lịch sử hình thành của danh mục cũ và xuất phát từ những suy tưởng về các danh mục của Mauss và Durkheim được Bourdieu nối tiếp, ông chỉ ra tính lai tạp của nó như là sản phẩm của việc phân loại “tự nhiên” những nghề nghiệp được xác lập trong thực tế lao động của xã hội và của việc phân loại “logic” với tham vọng có giá trị cho toàn xã hội và thừa hưởng từ những cuộc đấu tranh xã hội trong quá khứ. Đặc biệt, vào thế kỉ XIX đã xuất hiện sự khác biệt giữa chủ nhân và người làm công ăn lương, rồi trong những năm 1930 là mức độ chuyên môn, được xác thực bằng bằng cấp, dần dần định hình những biểu trưng của lao động. Do đó sự cố kết của danh mục các tầng lớp xã hội-nghề nghiệp (CSP) không phải là do suy luận logic hay do quy nạp từ những ngành nghề quan sát được trong thực tế mà là do những nhân tố quyết định có tính lịch sử, xuất phát từ những sắp xếp ở cấp độ địa phương, theo nghĩa là chỉ có giá trị cho một số nhỏ nhóm. Hệ quả của nhận định này là phải hiểu rằng danh mục có tính đa chiều kích và việc ứng dụng phân tích nhân tố các tương ứng, một kĩ thuật thống kê bắt nguồn từ tâm lí học, giúp hai tác giả đơn giản hóa và nhận diện được vốn kinh tế và vốn văn hóa - hai khái niệm của Bourdieu - như là hai trục trực giao trên một biểu đồ trong đó vị trí của các tầng lớp xã hội-nghề nghiệp khác nhau được hiển thị (trang 342). Từ những kết quả lí thuyết trên, hai tác giả đã có những đề xuất cụ thể phân loại lại các nghề nghiệp và tầng lớp và những cách sử dụng danh mục mới (PCS).